कृतीतून विज्ञान

कृती क्र. 9: पाण्यात विद्राव्य पदार्थ शोधणे   

चार परीक्षानळ्या घ्या व त्यांना A, B, C आणि  D अशी नावे द्या. परीक्षानळी A मध्ये चिमुटभर साखर घ्या.       त्यात 10 मिली पाणी घालून चांगले हलवा. परीक्षानळीतील बदलाचे निरीक्षण करा व ते नोंदवा. परीक्षानळी B, C, आणि D मध्ये अनुक्रमे मीठ, गव्हाचं पीठ आणि तुरटी घेवून हीच कृती पुन्हा करा

कृती क्र. 8 रात्रीचे खगोलशास्त्र (दूरदर्शकाशिवाय)

रात्रीच्या वेळी एक तारा सोडल्यास बाकीच्या सर्व चांदण्या आकाशात सरकताना दिसतात.

मोठ्या वहीचा किंवा A4 आकाराचा कागद घ्या. त्याची गुंडाळी करून चिकटपट्टीने किंवा डिंकाने चिकटवून घ्या. नळीचा व्यास २ से.मी. पेक्षा कमी असला पाहिजे. त्यातून पलिकडचे दिसेल इतपत मोठाही.

फोटोत दाखवल्याप्रमाणे ही नळी चेंडूच्या माउंटवर चिकटवा.

रात्रीच्या वेळी या नळीतून कोणतीही एक चांदणी दिसेल अशा रीतीने ती ठेवा.

दहा मिनिटांनी चेंडू किंवा नळी न हलवता पुन्हा नळीतून पहा. चांदणी अजुनही दिसते का? 

आता धृवतारा शोधा आणि या नळीतून धृवतारा दिसेल अशा रीतीने चेंडूचा माउंट व नळी ठेवा.

(उत्तर दिशेला सप्तर्षी किंवा शर्मिष्ठा बघा आणि वरील आकृतीत दाखविल्याप्रमाणे धृवतारा शोधा.)

दहा मिनिटांनी नळीतून परत पहा. अजुनही धृवतारा दिसतो का? एक तासाने पहा.

चेंडू व नळी न हलवता दुसऱ्या दिवशी नळीतून पुन्हा पहा. धृवतारा तेथेच आहे का?

चर्चा:

खालील प्रश्नांबाबत आपल्या आई-वडील, ताई-दादा किंवा शिक्षकांसोबत चर्चा करा.

सुरूवातीला पाहिलेली चांदणी दहा मिनिटांनी तिथे दिसत नाही. का?

चांदणी सरकली याचं कारण चांदणीची जागा बदलली की आपली जागा बदलली?

आपली जागा बदलली असेल तर त्याचा पृथ्वीच्या स्वतःभोवती फिरण्याशी काही संबंध असेल का?

धृवताऱ्याची जागा का बदलली नाही?

धृवतारा नेहमी कोणत्या दिशेला दिसतो व तो ओळखायचा कसा?

तुम्हाला धृवबाळाची गोष्ट माहिती आहे का?

सौजन्य: नवनिर्मिती लर्निंग फाउंडेशन, पुणे.

कृती क्र. 7 जड तेल आणि हलकं तेल

आपल्या घरामध्ये वेगवेगळ्या प्रकारची तेलं असतात. उदा. शेंगदाणा तेल, सोयाबीन तेल, खोबरेल तेल इ. ही सर्व तेलं पाण्यावर तरंगतात म्हणजे ती पाण्यापेक्षा हलकी आहेत पण कोणतं तेल किती हलकं हे कसं ठरवणार, सोप्प आहे. प्रत्येक तेलाची घनता काढून. चला तर मग घरातील प्रत्येक तेलाची घनता शोधूया.

कृती-

विकत आणलेल्या तेलाच्या बाटलीवर किंवा कॅनवर तेलाचं आकारमान मि. ली. मध्ये व वस्तुमान ग्रॅम मध्ये दिलेलं असतं. 

अ. क्र.	तेल	वस्तुमान (ग्रॅम)	आकारमान (मि. ली.)	घनता= वस्तुमान÷आकारमान (ग्रॅम/मि.ली)
1	शेंगदाणा तेल
2	सोयाबीन तेल
3	खोबरेल तेल
4	मोहरीचं तेल

जर मोकळं तेल विकत आणलं असेल तर खालील कृती करावी.

1. पेपरकपच्या कडेवर सारख्या अंतरावर तीन छिद्रे पाडा.

2. या तीन छिद्रांमधून दोरा ओवून तराजूचे एक पारडे तयार करा. हे पारडे ताणकाट्याला अडकवण्यासाठी एक लूप तय्यार करा.

3. पारडे ताणकाट्याला अडकवून वजन करा. या वजनाची नोंद A म्हणून करा.

4. इंजेक्शन सिरींजच्या मदतीने 10 मिलीलिटर शेंगदाण्याचं तेल पारड्यात टाका.

5. ताणकाट्याने दाखवलेल्या वजनाची नोंद B म्हणून करा.

6. हीच कृती सोयाबीन, खोबरेल व मोहरीच्या तेलासाठी पुन्हा पुन्हा करा.

अ. क्र.	तेल	तेलाचे आकारमान (C) मिली	पारड्याचे वाचन (B) मि. ली.	पारड्याचे अचूक वाचन (B-A) मि. ली.	घनता= C÷ (B-A) ग्रॅम/ मि.ली.
1	शेंगदाणा तेल
2	सोयाबीन तेल
3	खोबरेल तेल
4	मोहरीचं तेल

कृती क्र. 6 माझ्या परिसरातील वनस्पती

तुमच्या परिसरामध्ये खूप साऱ्या वनस्पती असतील, काही झाडे, झुडपं, वेली आणि काही अगदी रोपं सुध्दा असतील. प्रत्येक वनस्पती ही दुसऱ्या वनस्पतीपेक्षा वेगळी असेल आणि त्या प्रत्येक वनस्पतीचं काही खास वैशिष्ट्य असेल. चला तर मग शोधूया आपल्या परिसरातील वनस्पती आणि त्यांची वैशिष्ट्ये.

तुमच्या परिसरातील कमीत कमी पाच वनस्पतींची नावे, त्यांची ठिकाणे, पानांचा आकार, वैशिष्ट्ये, खोडांची वैशिष्ट्ये, मुळांचा प्रकार आणि शक्य झाल्यास त्यांचा उपयोग यासंबंधीची माहिती गोळा करून सोबत दिलेल्या तक्त्याच्या स्वरूपात vidnyankatta20@gmail.com या ई-मेल पत्त्यावर पाठवा.

सोबतच त्या वनस्पतींच्या पानांचा व फुलांचा वापर करून एक छान डिझाईन तयार करा व त्याचा फोटो पाठवा‌.

वनस्पती	ठिकाण	मुळांचा प्रकार	पानांची विशेषता	खोडांची विशेषता	उपयोग

कृती क्र. 5 बर्फाचं पाणी

साहित्य: काचेचा ग्लास, बर्फाचा ठोकळा, पाणी, मोजपात्र मोजपट्टी.

कृती: काचेच्या ग्लासमध्ये अचूकपणे मोजून 30 मि.ली. पाणी घ्या. फ्रीजमधून काढलेल्या बर्फाच्या ठोकळ्याचे आकारमान मोजा (लांबी×रूंदी×उंची). हा ठोकळा पटकन ग्लासमधील पाण्यात टाका.  ग्लासमधील पाण्याच्या पातळीवर स्केचपेन किंवा मार्करपेनने खूण करून ठेवा. बर्फ पुर्णपणे पाण्यात विरघळू द्या. पाण्याच्या पातळीचे निरीक्षण करा व पुन्हा ग्लासमधील पाण्याच्या पातळीवर स्केचपेन किंवा मार्करपेनने खूण करा. आता दोन्ही खूणांमधील अंतर मोजपट्टीच्या सहाय्याने मोजा. योग्य तो निष्कर्ष काढा.

निरीक्षणे:

अ. क्र.	पाण्याचे आकारमान (मि.ली.)	बर्फाचे आकारमान (से.मी.3)	दोन्ही खूणांमधील अंतर (से. मी.)
1	30
2	30
3	30

निष्कर्ष: _____________________________________________________________________________________________________________

कृती क्र. 4 तुमच्या घराचे किंवा खोलीचे क्षेत्रफळ मोजणे.

साहित्य: लाकडी फुटपट्टी, शिंप्याचा टेप.

कृती:

तुमच्या घरातील एक खोली निवडा. खोलीचा आकार शक्यतो चौकोनी असावा. खोलीमध्ये फरशी बसविलेली असेल तर एका फरशीची लांबी (L) व रुंदी (B) मोजा व लिहून ठेवा. आता घरातील फरशांची एकूण संख्या (N) मोजा व लिहून ठेवा. 

खालील सुत्रावरून तुमच्या खोलीचे क्षेत्रफळ काढा.

खोलीचे क्षेत्रफळ= L×B×N.

जर खोलीमध्ये फरशी बसविलेली नसेल तर शिंप्याचा टेप घेऊन खोलीची लांबी (L) व रूंदी (B) मोजा व लिहून ठेवा. 

खालील सुत्रावरून तुमच्या खोलीचे क्षेत्रफळ काढा.

खोलीचे क्षेत्रफळ= L×B

जर खोलीचा आकार चौकोनी नसेल तर खोलीचा योग्य भुमितीय आकार ओळखा जसे की वर्तुळ किंवा त्रिकोण इ. आणि या आकारांच्या क्षेत्रफळाचे सुत्र शोधा. या सुत्रामध्ये लागणाऱ्या लांबी मोजा आणि त्या सुत्रावरून तुमच्या खोलीचे क्षेत्रफळ काढा.

कृती क्र. 3 पाण्याच्या थेंबाचं आकारमान मोजणे.

साहित्य: मोजपात्र (औषधांच्या बाटलीचं झाकण), वाटी, ड्रॉपर.

कृती:

1. एका मोजपात्रात 5 मि.ली. पाणी मोजून घ्या.

2. या 5 मि.ली. पैकी थोडे पाणी ड्रॉपरमध्ये घ्या.

3. ही संपूर्ण कृती करतांना पाण्याचा एकही थेंब खाली किंवा इतरत्र सांडू देऊ नका.

4. ड्रॉपरमध्ये कुठेही हवेचा बुडबुडा राहणार नाही याची काळजी घ्या.

5. ड्रॉपर हातात घेऊन त्याच्या खाली एक वाटी ठेवा.

6. ड्रॉपरचा वरील फुगा दाबून ड्रॉपरमधून पडणारे थेंब मोजा.

7. पुन्हा या 5 मि.ली. पैकी थोडे पाणी ड्रॉपरमध्ये घ्या व ड्रॉपरमधून पडणारे थेंब मोजा.

8. अशाप्रकारे संपूर्ण 5 मि.ली पाण्यातील थेंबांची संख्या मोजा.

निरीक्षणे:

5 मि.ली. पाण्यातील थेंबांची संख्या (X)= ______

पाण्याच्या एका थेंबाचं आकारमान (V)= 5÷X= ______ मि.ली.

निष्कर्ष: 

पाण्याच्या एका थेंबाचं आकारमान ______ मि.ली. असते.

कृती क्र. 2 बर्नोलीचा कोन बनविणे

साहित्य: रिकामी दोऱ्याची रीळ, आयताकार कागद, चिकटपट्टी, कात्री.

कृती:

1. शेंगदाणे विकणारा ज्या पद्धतीने कागदाचा कोन तयार करतो त्या पध्दतीने कागदाचा कोन तयार करून घ्या.

2. कागदाचे बाहेरचे टोक चिकटपट्टीने चिकटवून घ्या जेणेकरून कोन मोडणार नाही.

3. रिकामी दोऱ्याची रीळ या कोनाच्या अरूंद तोंडामध्ये घट्ट बसवा. (अर्धी रीळ कोनाच्या बाहेर राहील याची खात्री करून घ्या)

4. रीळ आणि कोन चिकटपट्टीने चिकटवून घ्या. जर

5. रीळमध्ये हवा फुंकली तर कोन मोठा होईल की छोटा या प्रश्नाचा विचार करा.तुम्हाला

6. काय वाटते ते तुमच्या शब्दांत लिहून काढा.

7. आता प्रत्यक्ष रीळमध्ये हवा फुंकून बघा. काय होते?
   

निरीक्षणे

1. हवा फुंकली तर काय होईल या प्रश्नाचे अपेक्षित उत्तर:

2. हवा फुंकली असता प्रत्यक्षात काय झाले?

प्रश्न:

1. अपेक्षित उत्तरापेक्षा प्रत्यक्षात वेगळंच काही घडतं का? आणि का?

2. या कृतीमध्ये हवेचे प्रवाह कोण- कोणत्या दिशेने वाहत असतील? हवा

3. फुंकली असता हवेचा दाब कुठे कमी होईल? कोनाच्या आत की बाहेर?

4. हवेचा दाब जिथे कमी होत असेल तिथे तो का कमी होत आहे?

5. हा कोन ज्याच्या नावावर आहे त्या बर्नोली विषयीची माहिती इंटरनेटचा वापर करून शोधा.

कृती क्र. 1 प्रतिक्षिप्त क्रियेचा कालावधी मोजणे

साहित्य: फुटपट्टी

1. टीप: ही कृती दोन विद्यार्थ्यांनी मिळून करावी.

   1. गटातील एका विद्यार्थ्याने उभे राहून उभी फुटपट्टी वरच्या बाजूने हातात धरावी. (पट्टीवरील 0 से.मी. खालच्या बाजूला असावा)

   2. दुसऱ्या विद्यार्थ्याने खाली बसून आपला अंगठा व त्याशेजारील बोट पट्टीच्या खालच्या टोकाजवळ ठेवावे. (पट्टी हातात पकडून ठेवू नये)

   3. उभ्या असलेल्या विद्यार्थ्याने हातातून पट्टी सोडताच खाली बसलेल्या विद्यार्थ्याने ती दोन बोटांमध्ये पकडावी.

   4. ज्या ठिकाणी पट्टी पकडली गेली त्या ठिकाणच्या (पट्टीवरील) सेंटीमीटरची नोंद करावी.

   5. गटातील प्रत्येक विद्यार्थ्याने ही कृती करावी व इतरांपेक्षा किती कमी अंतरावर आपण पट्टी पकडू शकलो यावरून आपली प्रतिक्षिप्त क्रिया मोजावी.

   
   

   निरीक्षणे:

   विद्यार्थी क्र.	पट्टीवरील नोंद (से. मी.)
   1
   2

   
   

   प्रश्न:

   1. उभ्या असलेल्या विद्यार्थ्यांने पट्टी सोडली हे तुम्हाला कसे कळले?

   2. त्याने पट्टी सोडली आहे हे कळताच तुमची पहिली प्रतिक्रिया काय होती?

   3. तुम्ही पट्टीला 0 से.मी. वर पकडू शकलात का? का नाही?

   4. या प्रतिक्रियेसाठी किती वेळ लागला?

   5. क्षणार्धात घडलेल्या क्रियेला दिलेल्या प्रतिक्रियेसाठी तुम्ही तुमच्या मेंदूचा वापर केला असं वाटतं का? हो, तर का? आणि नाही तर का नाही?

   6. अशा पध्दतीच्या प्रतिक्षिप्त क्रिया तुम्ही आणखी कोणत्या प्रसंगी करतात?