मेघनाद साहा

भौतिकशास्त्राच्या क्षेत्रात महत्त्वाचे काम करणारे भारतीय शास्त्रज्ञ

वाढदिवस - ६ ऑक्टोबर १८९३

मेघनाद साहा हे गणित आणि भौतिकशास्त्र या क्षेत्रात काम करणारे एक भारतीय शास्त्रज्ञ होते. त्यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे 'इन्स्टिट्यूट ऑफ न्यूक्लिअर फिजिक्स'ची स्थापना झाली. ताऱ्यांचे तापमान आणि वर्णपट यांचा घनिष्ठ संबंध असल्याचे कारण डॉ. मेघनाद साहा यांनी शोधून काढले होते. त्याच्या शोधामुळे वयाच्या २६ व्या वर्षी त्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रशंसा मिळाली होती. वयाच्या ३४ व्या वर्षी ते रॉयल एशियाटिक सोसायटी ऑफ लंडनमध्ये निवडून आले. मेघनाद साहा हे खासदार ही होते. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे भारतातील भौतिकशास्त्राला मोठी चालना मिळाली होती. 

जन्म आणि शिक्षण

प्रसिद्ध शास्त्रज्ञ डॉ. मेघनाद साहा यांचा जन्म ६ ऑक्टोबर १८९३ रोजी पूर्व बंगालच्या ढाका जिल्ह्यातील सिओरताली नावाच्या गावात झाला. त्यांचे वडील जगन्नाथ साहा हे एक सामान्य व्यावसायिक होते. मेघनाद साहा यांचे प्राथमिक शिक्षण कलकत्ता (सध्याचे कोलकाता) येथे झाले. विद्यापीठाच्या प्रवेश परीक्षेत पूर्व बंगालमधील विद्यार्थ्यांमध्ये त्यांचा पहिला क्रमांक होता. बी.एस.सी. आणि एम.एस.सी. तही ते प्रथम होते. 

व्यावसायिक जीवनाची सुरुवात

शिक्षण पूर्ण होताच मेघनाद साहा यांची कोलकाता विद्यापीठाच्या विज्ञान विभागात नियुक्ती झाली. तेथे त्यांनी उच्च संशोधन कार्य केले आणि डी.एस.सी. पदवी मिळवली. ताऱ्यांच्या भौतिकशास्त्रावर एक निबंध लिहून त्यांना प्रतिष्ठेचा पुरस्कारही मिळाला.

शोध

ताऱ्यांचे तापमान आणि वर्णपट यांचा घनिष्ठ संबंध असल्याचे कारण डॉ. मेघनाद साहा यांनी शोधून काढले होते. त्याच्या शोधामुळे वयाच्या २६ व्या वर्षी त्यांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रशंसा मिळाली होती. तेच तत्त्व ताऱ्यांच्या वर्णपटावर ठेवून त्यांनी अनेक आण्विक वर्णपट सोडवले. सूर्य आणि त्याच्या सभोवतालच्या अवकाशात दिसणाऱ्या नैसर्गिक घटनांची प्रमुख कारणे म्हणून त्यांचे संशोधन ओळखले जाऊ लागले. 

आंतरराष्ट्रीय सन्मान

मेघनाद साहा हे खासदार ही होते. त्यांना अनेक आंतरराष्ट्रीय सन्मान मिळाले होते. वयाच्या ३४ व्या वर्षी ते रॉयल एशियाटिक सोसायटी ऑफ लंडनमध्ये निवडून आले. १९३४ साली त्यांनी इंडियन सायन्स काँग्रेसचे अध्यक्षपद भूषवले. कॅलेंडर सुधारणांसाठी भारत सरकारने स्थापन केलेली समितीही मेघनाद साहा यांच्या अध्यक्षतेखाली होती. डॉ. साहा यांनी पाच महत्त्वाची पुस्तकेही लिहिली आहेत.

मृत्यू

समृद्ध पुरोगामी कल्पना असलेल्या मेघनाद साहा यांच्या प्रयत्नांमुळे भारतातील भौतिकशास्त्राला मोठी चालना मिळाली होती. प्रतिभासंपन्न मेघनाद साहा यांचे १६ फेब्रुवारी १९५६ रोजी निधन झाले.

सौजन्य: https://m.facebook.com/vidnyandinvishesh